Een indrukwekkend bezoek aan het KGB Museum in Riga

Cellencomplex KGB Museum Riga

“Ik eis absolute stilte.” Met een snijdende stem zet de gids de toon voor de start van de rondleiding in het KGB Museum in Riga. “Jullie zijn op een plek waar gruweldaden door de Sovjet bezetter zijn gepleegd. Dit is een gebouw waarin slachtoffers van die bezetting hun leven hebben gelaten.” De toon in de groep is bedrukkend geworden, en je proeft dat iedereen met een angstige nieuwsgierigheid benieuwd is wat er komen gaat.

Het KGB Museum in The Corner House

The Corner House was in Riga een berucht en gevreesd gebouw. Vanuit dit gebouw runde de Letse afdeling van de KGB (en haar voorganger de Cheka) haar operaties in Letland. Het doel: Het bestrijden van alle contrarevolutionaire elementen, speculatie en sabbotage. Toen de Sovjet-Unie Letland in 1940 bezette, begon de eerste ronde van arrestaties en deportaties van anti-Communistische elementen. Nadat Nazi-Duitsland door de Sovjet-Unie werden verslagen, ging de Cheka er vanaf 1945 gewoon mee door.

Dagelijkse voorbeelden

Stel je eens voor: Je bent familielid van een hooggeplaatste militair in het Letse leger, je bent een volksheld en je moet ‘samenwerken’ met de Sovjet-Unie. Je merkt dat de Sovjet-Unie weliswaar aangeeft dat er niets in Letland zal veranderen, maar je merkt aan alles dat de Sovjet-Unie jouw thuisland steeds sterker in de tang neemt. Vanuit je eigen ervaring weet je dat een gezonde discussie of weerstand bieden als sabotage wordt gezien en wordt beloond met een Enkeltje Goelag of een kogel in het achterhoofd. Ten einde raad schrijf je een brief naar alle kranten dat je hieraan niet mee kan werken en je schiet jezelf door het hoofd. Resultaat: De brief wordt niet gepubliceerd en je wordt in stilte begraven.

Stel je eens voor: Je zit in een cafe en praat met je vrienden over het onafhankelijke Letland van voor de annexatie door de Sovjet-Unie. Je laat in een nostalgische bui vallen dat je het vroegere Letland misschien wel mist, maar dat het onder het Sovjet regime wellicht ook wel meevalt. Drie dagen later loop je over straat. Er stopt een bus naast je, drie mannen springen eruit en sleuren je de bus in. Een uurtje later kom je aan in The Corner House: Alle spullen worden van je afgenomen en je wordt een cel ingesmeten. In die cel zitten 40 andere mensen. Je krijgt weinig eten, geen slaap en de ondervraging is keihard. Ten einde raad beken je. Wat blijkt? Een van je vrienden blijkt een informant van de KGB te zijn. Wellicht ook gedwongen om zo strafmaatregelen te ontlopen. Als anti-revolutionair element word je geëxecuteerd. Je familie is hiervan niet op de hoogte.

Stel je eens voor: Je bent een gerenomeerd Letse wetenschapper en je wordt voor buitenlandse congressen uitgenodigd. Uitreizen naar het Westen is onmogelijk, maar uiteindelijk mag je gaan. Op enkele voorwaarden: Als je vlucht, dan krijgt je familie straf. En je moet verslag uitbrengen van alles wat je daar ziet, hoort, doet en met wie je gesproken hebt. Dat moet je iedere keer doen als je naar het buitenland gaat. Lieg je, of laat je wat weg? Dan ben je je baan kwijt. Nadat de Sovjets in 1991 uit Letland weg zijn, komt je naam voor in het informanten dossier van de KGB, dat in handen is gevallen van de Letse veiligheidsdienst. Je wordt als collaborateur gezien en je krijgt nergens meer een baan.

Het zijn enkele voorbeelden van de tijd dat de KGB Letland flink in haar tang had. Tijdens onze rondleiding gaf de gids het treffend aan: In een goed werkende democratie garandeert het systeem je bepaalde rechten. In een totalitair regime is het systeem erop gericht om je geen rechten te geven. Als je eenmaal in de tang bent gekomen van de veiligheidsdienst van een totalitair regime, dan kom je er nooit meer uit de klauwen van. Hoe slim of hoe pro-gezind je voor dat regime bent. En als je eenmaal opgepakt wordt, dan ben je helemaal de Sjaak.

Het oppakken ging niet of je crimineel of een dief was, het ging om de sociale status of de sociale groep. Was je afstammeling van de Duitse aristocratie? Dan werd je opgepakt. Was je lid van een studentenvereniging? Arrestatie. Had je ooit in een filosofische groep gezeten? Opgepakt. De Cheka of de KGB maakte geen onderscheid.

De rondleiding door het KGB Museum

Met een klap gooit de gids de deur tussen de expositieruimte en de gang dicht. Voor zover de groep al niet bedrukt was, wordt de bedrukking groter en zie ik bij sommige mensen de schrik in de ogen. Wat gaat er komen?

De Registratieruimte

Volg mij en spreek niet als ik aan het woord ben“, is het antwoord van onze gids op de stilte. We worden de registratiekamer ingeleid. Een deprimerend hok, dat efficiënt is ingericht om opgepakte mensen te registreren en te ontdoen van hun persoonlijke bezittingen. Dat ging heel grondig, want zelfs veters moesten worden afgestaan, je moest je helemaal uitkleden en iedereen kreeg een inwendig onderzoek. Al je spullen gingen vervolgens in een laatje en je kreeg een papiertje waarmee je bij vrijlating je spullen kon ophalen. Mijn gevoel zegt me al gelijk dat er weinig mensen waren die dat papiertje konden inleveren.

De Verhoorkamer

Onze tour vervolgde zich naar de verhoorkamer, waar gevangen verhoord werden. Tot 1954 ging het hier psychisch zeer bruut aan toe: Nageltrekken, vingers breken, slaan, schoppen… Niets werd geschuwd om je te breken. Na 1954 mocht dit alleen maar na zeer grote weerstand door de gevangene en werd door de KGB een nieuwe manier van verhoren geïntroduceerd: Psychologisch verhoren, waarbij de Good Cop-Bad Cop verhoortechniek nog maar een kinderspel was. De verhoren gingen zo diep, dat het merendeel van de mensen brak. Als ze ooit werden vrijgelaten, waren ze nooit meer de oude. En mocht je toch weerstand bieden, of iets te bijdehand zijn? Ook daar hadden we wat voor: Je werd in een kamer gesmeten, je knieën werden op slot gezet en drie dagen in het volledige donker, zonder frisse lucht en zonder eten of drinken, zorgden er wel voor dat je wel meewerkte.

Ik kijk de mistroostige kamer rond. Het geheel is deprimerend. Behang hangt half van de muur. Voor me staan een tafel met twee stoelen en op de tafel ligt een knuppel. In mijn gedachte vraag ik me af hoeveel keer deze wel niet gebruikt is door de Cheka om gevangenen te breken. Ondanks dat we nog maar net aan de tour begonnen, maakt een licht deprimerend gevoel zich van mij meester. Bah, dat je hier dag in, dag uit zou moeten zitten. Of zelfs zou moeten werken om deze daden te doen… De rillingen lopen over mijn rug.

De Cellenblokken

De gids is klaar met zijn uitleg en met een diepe zucht laat hij merken dat de vervolgstap in de tour begint. “We gaan nu naar de cellenblokken”, zegt hij met een stem die je nog verder deprimeert en angstig maakt. “Ik wijs voor jullie groep een cel aan en ik verwacht dat jullie je in stilte daarin gaan begeven.” Mijn blik kruist de blik van een Spaanse. De blik is ook bij haar een beetje mistroostig en onze blikken verraadden dat we opvolgen wat de gids zegt.

We lopen door de celgangen en worden met 20 man naar een cel begeleid, die ooit voor vier mensen gebouwd is. “Jullie hebben geluk”, geeft de gids met een ijzige stem aan. “In de jaren 50 zaten hier 40 man in een cel”. Felle verlichting schijnt op ons neer en doet pijn aan de ogen. De lichten zijn er op gehangen om het slapen onmogelijk te maken, als je überhaupt al een plekje kon vinden om te slapen. De grond was constant bedekt met een laag modder. En door het gebrek aan frisse lucht veranderde de cel in een grote sauna, waar een zweetlucht, urinelucht en een poeplucht overheersten. Als je al het geluk had om te kunnen slapen, dan waren er bewakers die je constant in de gaten hielden en bruut ingrepen. Zo mocht praten niet en als je praatte, dan had je misschien wel pech dat je dit tegen een KGB agent deed die als infiltrant de gevangenis in ging. De bewakers kon je trouwens niet horen naderen, omdat er in de gang een dik, rood tapijt lag. Dat tapijt ving het bloed op en zorgde ervoor dat je jezelf wel bedacht om de strenge regels te breken. Alles was erop gericht om je te breken en je aan het praten te krijgen.

Luchtingsplaats

Zo heel af en toe mocht je naar buiten. Even genieten van de buitenlucht. Ook hier golden strenge restricties. Handen op de rug, hoofd naar beneden en met kleine schuifelpasjes lopen. Deed je dat niet? Drie dagen isoleercel, en nooit meer naar buiten. Als het sneeuwde dan werd de sneeuw weggehaald. Niet voor jouw eigen veiligheid, maar om ervoor te zorgen dat je geen boodschappen achter liet.

We staan op de luchtingsplaats van het KGB Museum in Riga en ik kijk de deprimerende omgeving rond. Overal om me heen beton, prikkeldraad en stalen hekken. De 20 meter hoge muur scheidt me af van de buitenwereld en een gevoel van machteloosheid maakt me nu ook meester. Hoe zou je ooit uit deze hel kunnen komen. Een hel van muren, cellen, stalen deuren en intimidatie, waar je lot haast bezegeld leek te zijn.

We lopen terug het KGB Museum in en we mogen even in de kelders rondkijken. De ondergrondse cellen lijken op een hel: Donker, vochtig, deprimerend. We gaan een trap naar boven en komen op de binnenplaats uit. Met een kleine zucht van verluchting ben ik blij dat we aan het einde van deze indrukwekkende tour gekomen zijn en ik ben blij dat ik na een uurtje dadelijk de stalen poort uit mag lopen.

De executie kamer

Waar ik helemaal geen rekening mee heb gehouden, is dat er in deze gevangenis in 1940 ook mensen zijn geëxecuteerd. De gids begeleidt ons daar naar toe. Bij het zien van een zeer expliciete scene uit een oorlogsfilm, die dit soort type executies naspeelt die ook in het Corner House hebben plaatsgevonden, wordt het me toch te veel. Dit KGB Museum grijpt aan. Ik wil even de frisse lucht opzoeken en de boel even de boel laten. Als we vijf minuten later door de stalen poort naar buiten gelaten worden, staan we weer in het frisse en drukke Riga. Mijn blik gaat even omhoog naar het gebouw waar de KGB haar hoofdkwartier had gevestigd: Een mooi Art Nouveau gebouw, dat een prachtige façade heeft. Maar wel een facade waarachter gruweldaden zich hebben afgespeeld. In boeken lees je veel over de KGB, maar pas nu dringt het tot me door wat voor gruweldaden een veiligheidsdienst van een totalitair regime kan doen.

Ik was dan ook extra blij dat we die avond lekker van onze vrijheid konden genieten en een lekker hapje en drankje konden doen.

Copyright 2003 - 2021 by Martijn Mureau, all rights reserved. For use of this website, please refer to the pro-claimer